Powstanie Warszawskie, patrol sanitarny przy ul. Moniuszki 9 w dniu 5.08.1944 r. Od lewej: Elżbieta (Gabriela) Karska, ps. „Joasia” (ranna 7 września na Nowym Świecie), szefowa Służby Sanitarnej okręgu „Śródmieście” dr Zofia Lejmbach, ps. „Róża” (ranna 7 września w szpitalu przy ul. Chmielnej), Danuta Laskowska, ps. „Dorota”, NN, ps. „Małgorzata”, Halina Wojtczak-Fijałkowska „Halszka” (ranna 24 sierpnia podczas ataku na komisariat), Wanda Grochowska-Święcińska, ps. „Alicja”, dr Danuta Staszewska, ps. „Marta” (poległa 7 września na Nowym Świecie). Obok: Melania Staniewicz-Wolska, ps. „Ewa-Samarytanka” (Eugeniusz Lokajski – opracowanie zbiorowe, 1 sierpnia 1957, Powstanie Warszawskie w ilustracji, Warszawa: Wydanie Specjalne Warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”, s. 41 / domena publiczna)
Około 12 tys. kobiet brało czynny udział w Powstaniu Warszawskim. Oznacza to, że mniej więcej 20 proc. wszystkich powstańców stanowiły właśnie kobiety – mówi PAP Katarzyna Utracka, zastępca kierownika Działu Historycznego Muzeum Powstania Warszawskiego.
Polska Agencja Prasowa: Myśląc o udziale kobiet w Powstaniu Warszawskim, zazwyczaj wymienia się sanitariuszki i łączniczki. Na ile to obraz prawdziwy?
Katarzyna Utracka: W walkach powstańczych faktycznie najwięcej było łączniczek i sanitariuszek – młodych dziewczyn biegających między barykadami i pomagających kolegom. Pełniły one służbę w szpitalach, roznosiły meldunki również w łączności kanałowej.
Jednak to nie wszystko. Musimy pamiętać o grupie kobiet, które prowadziły sekretariaty. Chociażby Stefania Aluchna, ps. „Ala”, była szefową kancelarii dowódcy Powstania Warszawskiego. Kobiety działały również w Komendzie Głównej Armii Krajowej, a także w dowództwach poszczególnych zgrupowań czy kompanii.
Pracowały też w kuchniach żołnierskich, gdzie przygotowywały posiłki. Budowały barykady oraz pracowały w rusznikarniach, produkując uzbrojenie, m.in. granaty. Pracowały także w redakcjach gazet powstańczych. Można zatem powiedzieć, że kobiety były obecne praktycznie na każdym polu.
Powstanie Warszawskie, stołówka powstańcza w budynku „Adrii” przy ul. Moniuszki 10, Warszawa, połowa sierpnia 1944 r. (Eugeniusz Lokajski – opracowanie zbiorowe, 1 sierpnia 1957, Powstanie Warszawskie w ilustracji, Warszawa: Wydanie Specjalne Warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”, s. 41, miasta.gazeta.pl / domena publiczna)
Czy walczyły także z bronią w ręku?
Oczywiście, o tym też nie można zapominać. Kiedy trzeba było, kobiety chwytały również za broń. Wspomnę chociażby słynne Kobiece Patrole Minerskie pod dowództwem Zofii Franio, ps. „Doktor”, które brały udział w najsłynniejszym i jednocześnie udanym ataku przeprowadzonym przez powstańców, czyli w zdobyciu PAST-y 20 sierpnia. Kobiety zamieniły się w saperki, do czego zresztą miały przeszkolenie, i wysadziły mury PAST-y.
Jak zatem wyglądało przygotowanie kobiet do udziału w powstaniu?
Do walk powstańczych weszło 7 tys. kobiet z Wojskowej Służby Kobiet, której komendantką była Maria Wittek, ps. „Mira”. Była to struktura działająca w ramach Związku Armii Zbrojnej – Armii Krajowej, która powstawała już od września 1939 r. Te kobiety przeszły szkolenie z łączności, medycyny, ale także z użycia broni. Płynnie włączyły się do akcji, ponieważ były do tego przygotowywane przez cały okres konspiracji.
Oczywiście były również osoby, które spontanicznie przystąpiły do walki. Znamy historie, że do walki szły często matki z córkami. Te starsze kobiety zaangażowały się w prowadzenie kuchni żołnierskich i sprawy gospodarcze. Zatem powstanie to nie tylko młode łączniczki i sanitariuszki, ale także dojrzałe kobiety. Co więcej, one miały ogromne doświadczenie wyniesione z I wojny światowej i wojny polsko-bolszewickiej, a w okresie międzywojennym działały w Przysposobieniu Wojskowym Kobiet.
Czy któryś oddział był typowo kobiecy?
W Armii Krajowej był m.in. typowo kobiecy Oddział „Dysk”, czyli Dywersja i Sabotaż Kobiet. Kobiety zajmowały się zatem akcjami dywersyjnymi i sabotażowymi, a w ramach Kobiecych Patroli Minerskich także produkcją materiałów walki.
Kiedy wybuchło Powstanie Warszawskie, Oddział „Dysk” zasilił szeregi Zgrupowania „Radosław”, w ramach którego kobiety były odpowiedzialne za sprawy sanitarne, łączność, ale też pomagały w sprawach gospodarczych. Z kolei Kobiece Patrole Minerskie dalej zajmowały się produkcją środków walki, a także walczyły z bronią w ręku, chociażby we wspomnianym już zdobyciu PAST-y. Były zatem to typowo kobiece oddziały, gdzie kobiety walczyły na równi z mężczyznami.
Powstanie Warszawskie, łączniczki ze Zgrupowania „Radosław” (autor nieznany – Jerzy Piórkowski, 1957, „Miasto Nieujarzmione”, Warszawa: Iskry, s. 245, fot. z kolekcji Ludwika Rejdycha / domena publiczna)
Ile kobiet wzięło czynny udział w Powstaniu Warszawskim? Jak ta liczba wygląda w porównaniu z liczbą mężczyzn?
W Bazie Uczestników Powstania Warszawskiego, która została opracowana przez Muzeum Powstania Warszawskiego, znajduje się ponad 53 tys. osób znanych z imienia i nazwiska. Kiedy policzymy kobiety, wychodzi, że ok. 12 tys. kobiet brało udział w walkach. Gdy dodamy do tego wszystkie NN (nazwiska nieznane), okazuje się, że mniej więcej 20 proc. wszystkich powstańców stanowiły właśnie kobiety.
Jeżeli cofniemy się do wspomnianej już liczby 7 tys. kobiet z Wojskowej Służby Kobiet, to widzimy, ile kobiet jeszcze w toku walk się przyłączyło. Nie możemy także zapominać o harcerkach, które również miały odpowiednie przeszkolenie zdobyte w czasie konspiracji.
Z jakimi trudnościami musiały się mierzyć uczestniczki zrywu?
Rozmawiając z powstańcami, często słyszę opinię, że najbardziej niebezpiecznie było na zapleczu frontu, ponieważ Niemcy bombardowali te rejony. Obok pierwszej linii frontu były bowiem pozycje niemieckie, a Niemcom chodziło właśnie o to, aby to ich nie bombardować. Na zapleczu frontu były natomiast szpitale, redakcje gazet, a także działały rusznikarnie. To kobiety były tutaj najbardziej narażone na zagrożenia płynące z działań zbrojnych.
Nie możemy zapominać o tym, że kobiety były także na pierwszej linii frontu, gdzie również ginęły od niemieckich kul. Czyhali na nie tzw. gołębiarze, czyli niemieccy strzelcy wyborowi. Kobiety były zatem narażone na każdym kroku na śmierć.
We wspomnieniach i relacjach kobiet – zarówno uczestniczek powstania, jak i ludności cywilnej – często pojawiają się wątki losów kobiet gwałconych przez żołnierzy niemieckich oraz RONA. Niebezpiecznym miejscem była Ochota i Zieleniak, gdzie kobiety były wyciągane z tłumu i gwałcone przez żołdaków RONA. Tragiczny los spotkał również kobiety na Woli, a także na Starówce czy Czerniakowie. W ten sposób też ginęły kobiety, a jeśli przeżyły, to przechodziły traumę, która zostawała z nimi już przez całe życie.
Powstanie Warszawskie, ochotnicy składają przysięgę na Powiślu (Wincenty Szober – opracowanie zbiorowe, 1 sierpnia 1957, Powstanie Warszawskie w ilustracji, Warszawa: Wydanie Specjalne Warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”, s. 31, Władysław Jewsiewicki, 1989, „Powstanie Warszawskie 1944. Okiem polskiej kamery”, Warszawa, Interpress, ISBN 83-223-2531-2 / domena publiczna)
Ile kobiet zginęło w powstaniu?
Są to dane cząstkowe, ale dają pewne wyobrażenie. Według naszej bazy kobiet żołnierzy znanych z imienia i nazwiska, które zginęły, jest blisko 1200.
Jak do służby kobiet podchodzili mężczyźni?
Kobiety już w czasie konspiracji były ogromnym wsparciem dla mężczyzn. To one często organizowały lokale konspiracyjne, prowadziły tajne sekretariaty, a także przenosiły broń na akcje, a potem ją odnosiły. Kobiety wykonywały również wyroki śmierci, a także były wywiadowczyniami. Jeszcze przed powstaniem wspierały mężczyzn, będąc sanitariuszkami i łączniczkami. Zatem było rzeczą naturalną, że kobiety pojawiły się w trakcie powstania.
W czasie powstania, ratując życie swoich rannych kolegów, same niejednokrotnie ginęły. Powstańcy często podkreślają, że uczestniczki zrywu zachowywały się wspaniale, wykazały się ogromną odwagą. Były przecież takie kobiety, które zostawały z kolegami w szpitalach, kiedy nie wszystkich rannych można było ewakuować. Znamy wzruszające historie ze Starego Miasta i z Mokotowa, gdzie sanitariuszki zostawały w szpitalach, chociaż wiedziały, że zginą. Taki los spotkał chociażby Ewę Matuszewską, ps. „Mewa”, sanitariuszkę z Mokotowa, która 26 września została w punkcie sanitarnym przy al. Niepodległości razem ze swoimi rannymi kolegami, których nie można było ewakuować. Godzinę później została rozstrzelana, a następnie zginęli jej koledzy.
Jaki los spotkał kobiety po upadku powstania?
Kobiety miały wybór – mogły wyjść z ludnością cywilną albo pójść do niewoli, jak żołnierze. Czuły się jednak żołnierzami i duża część, czyli ok. 3 tys. kobiet, poszła do niewoli. Prawa jenieckie gwarantował im układ o zaprzestaniu działań w Warszawie.
Kobiety trafiły do stalagów i oflagów na terenie III Rzeszy, podobniej jak ich koledzy, chociaż to były oddzielne obozy. Najpierw duża grupa kobiet trafiła do obozu Lamsdorf, a następie zostały rozesłane do innych stalagów. Najwięcej z nich trafiło do stalagu VI C Oberlangen.
Powstanie Warszawskie, sanitariuszki z kompanii „Anna” batalionu „Gustaw” (Wiesław Chrzanowski – Jan Grużewski, Stanisław Kopf, 1957, „Dni Powstania. Kronika fotograficzna walczącej Warszawy”, Warszawa: PAX, s. 180, opracowanie zbiorowe, 1 sierpnia 1957, Powstanie Warszawskie w ilustracji, Warszawa: Wydanie Specjalne Warszawskiego Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”, s. 43 / domena publiczna)
Natomiast kobiety oficerowie trafiły do oflagu IXC Molsdorf. Co ciekawe, były wśród nich też takie, które specjalnie ukryły swój stopień oficerski po to, aby trafić z młodszymi koleżankami do stalagów. Chciały się nimi zaopiekować i zorganizować tak życie obozowe, by łatwiej było przeżyć trudne miesiące w niewoli.
Czy podobnie jak powstańcy, kobiety były prześladowane w okresie stalinizmu?
Tak, część z nich trafiła do więzień. Były skazywane na wieloletnie więzienia. Tak jak ich koledzy – żołnierze Armii Krajowej i innych organizacji konspiracyjnych – zostały uznane za wrogów systemu.
Czy uczestnictwo kobiet w powstaniu pod względem formalnym, jeśli chodzi o odznaczenia lub status kombatanta/weterana, zostało zrównane z walkami mężczyzn?
Kiedy powstańcy zostali przyjęci do ZBoWiD-u, co stało się dopiero po 1954 r., wśród nich były oczywiście kobiety. One również otrzymywały Warszawskie Krzyże Powstańcze czy inne odznaczenia.
Piękna historia łączy się z Marią Wittek, która w 1991 r. jako pierwsza kobieta w Wojsku Polskim otrzymała stopień generała brygady. Drugą kobietą, która otrzymała taki stopień w 2006 r., była związana z powstaniem legendarna Elżbieta Zawacka, ps. „Zo” – jedyna kobieta cichociemna. Dostrzeżono zatem ogromny wkład kobiet w konspirację i zryw.
To, co mnie cieszy, to fakt, że coraz więcej powstaje książek o udziale kobiet w powstaniu, choć ten temat jeszcze czeka na całościową merytoryczno-historyczną monografię.
Rozmawiała: Anna Kruszyńska
Autorka: Anna Kruszyńska, PAP.
