Otwarcie wystawy „Radziwiłłowie. Historia i dziedzictwo książąt” w Muzeum Narodowym – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie, 10.10.2019 r.
(dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Opowiadanie o historii nigdy nie jest łatwe. Zawsze zależy od poglądów narratora i przysłowiowego punktu siedzenia. Bez względu na to, jak historycy oceniają poszczególnych członków rodu Radziwiłłów, nie ulega wątpliwości, że ród zapisał się w dziejach Polski i Litwy. Nadarza się szansa spojrzenia na Radziwiłłów z perspektywy naszych wschodnich sąsiadów, wystarczy wybrać się do Wilna. Organizatorzy ekspozycji „Radziwiłłowie. Historia i dziedzictwo książąt”, otwartej 10 października w przestrzeniach Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie, przekonują, że przejdzie ona do historii. Nie tylko jej bohaterowie są wyjątkowi, jako niezwykłe jawią się też eksponaty – to rzadka okazja, by podziwiać ponad 350 artefaktów, które na co dzień znajdują się w siedmiu państwach. Pochodzą z ok. 40 muzeów, bibliotek, archiwów, kościołów, klasztorów i prywatnych kolekcji. Wystawa obejmująca ponad 700 m kw. została podzielona na pięć sal i kilka przestrzeni połączonych według sześciu głównych dziedzin tematycznych.
Pozostawione ślady
Do Wilna nie jest daleko, a czeka tam na zwiedzających ponad 100 portretów Radziwiłłów, głównie kobiecych, tworzonych od XVI do XIX w., oraz szereg dokumentów i artefaktów o wyjątkowej wartości historycznej, jak chociażby pozłacany hełm wykonany przez Kunza Lochnera, norymberskiego mistrza z połowy XVI w. Zabytek jest udekorowany emalią w trzech kolorach i stanowi część zbroi Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”.
Hełm – część zbroi paradnej marszałka wielkiego litewskiego, kanclerza, wojewody wileńskiego księcia Mikołaja Radziwiłła „Czarnego”, bezspornie jednej z najlepszych w XVI-wiecznej Europie. Pancerz zbroi został wykonany przez jednego z najbardziej znanych ówczesnych europejskich mistrzów Kunza Lochnera. Większość elementów tej zbroi znajduje się w Kunsthistorisches Museum – Muzeum Historii i Sztuki w Wiedniu – inne elementy znajdują się w Met Museum w Nowym Jorku i Musée de l’Armée – Muzeum Armii – we Francji, Norymberga, ok. 1555 r. (dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Z Polski do stolicy Litwy przyjechało m.in. ważące 4,4 kg srebrne naczynie ozdobione medalami, które powstało z okazji ślubu kanclerza Litwy Karola Stanisława Radziwiłła i Anny Katarzyny Sanguszko.
Srebrne naczynie wyprodukowane z okazji ślubu kanclerza wielkiego litewskiego Karola Stanisława Radziwiłła i Anny Katarzyny Sanguszkówny, Wilno (?), ok. 1691 r. (Zamek Królewski na Wawelu – Państwowe Zbiory Sztuki, Kraków / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Jednak to tylko kropla w morzu przygotowanych przedmiotów.
Co zatem czeka na odwiedzających Pałac Wielkich Książąt Litewskich?
Zwiedzanie rozpoczyna się od sali „Wielkość Radziwiłłów”, gdzie widnieje imponujące drzewo genealogiczne, którego rozpiętość nasuwa porównania z wieloma dynastiami piastującymi władzę w Europie.
Oglądając przedstawione w tym dziale skarby, można zauważyć, jak wiele starań Radziwiłłowie wkładali w umocnienie i upamiętnienie wielkości rodu w dziełach sztuki, takich jak portrety, medale, gobeliny.
Pokazano około dwudziestu wizerunków Radziwiłłów, z czego sporo z nich to tzw. portrety „w wieńcu laurowym”, tworzące galerię rodową, które namalowano na zamówienie Anny z Sanguszków Radziwiłłowej (1676-1746) w latach 1733-1737 i które były przechowywane na Zamku w Nieświeżu.
Goście mają szansę obejrzeć z bliska dyplomy z XVI w. z nadanym przez świętego cesarza rzymskiego tytułem Reichsfürst (księcia) magnatom Radziwiłłom urodzonym na Litwie.
Przyznanie tytułów w 1547 roku Mikołajowi Radziwiłłowi „Rudemu” (bratu Barbary Radziwiłłówny) oraz Mikołajowi Radziwiłłowi „Czarnemu” uwieczniono na gobelinach.
Z kolei wystawione medale ukazują aspiracje książąt Radziwiłłów.
Miniaturowy portret marszałka wielkiego litewskiego, wojewody wileńskiego księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła, w zbroi i z atrybutami Zakonu Rycerskiego Grobu Bożego, pocz. XVII w. (Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
O wielkości Radziwiłłów mówią również przedstawione dokumenty genealogiczne, opublikowane panegiryki i poemat epicki „Radviliada” Jonasa Radvanasa, poświęcony Mikołajowi Radziwiłłowi „Rudemu” i jego rodzinie.
Prezentowane dokumenty z zapisami o niepodzielności rodzinnych włości i stworzeniu systemu porządkowego wskazują na to, z jaką dbałością Radziwiłłowie zabiegali o stabilność swojej własności.
Następny etap ekspozycji to „Władcy Litwy”. Dział ten podzielono na trzy główne grupy tematyczne.
W pierwszej z nich zatytułowanej „Początki rodziny” zwiedzający zobaczą m.in. portrety legendarnych litewskich przodków Radziwiłłów, np. Vaišundasa, oraz tych najbardziej dystyngowanych reprezentantów pierwszych pokoleń znamienitej rodziny, jak Mikołaja, Jana, Jerzego – ojca wielkiej księżnej litewskiej, królowej Polski Barbary.
Drugie zagadnienie „Państwo i wojna” ilustruje wybitne zasługi Radziwiłłów na rzecz państwa litewskiego, zarówno pod względem dyplomacji, jak i zapewnienia mu bezpieczeństwa i obrony. Ujrzymy więc obrazy scen bitewnych i wizerunki zasłużonych kanclerzy, hetmanów, a także innych urzędników Wielkiego Księstwa Litewskiego z XVI-XVIII w.
Wyrazem dokonań w sferze dyplomatycznej może być obraz wejścia podkanclerzego, hetmana polnego litewskiego, wojewody wileńskiego, wysłannika Rzeczypospolitej Obojga Narodów Mikołaja Kazimierza Radziwiłła i jego wielkiej świty do Rzymu.
Umieszczono tu także dokumenty sygnowane podpisami i pieczęciami Radziwiłłów.
Prawdziwym rarytasem dla oczu jest unikalna XVII-wieczna buława wojewody wileńskiego, wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła, która została ozdobiona przez tureckich mistrzów ok. 200 turkusami.
Buława wojewody wileńskiego, wielkiego hetmana litewskiego Janusza Radziwiłła – znak dowódcy armii, wysadzana turkusami, Turcja, XVII w. (ze zbiorów księcia Macieja Radziwiłła / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Rozum przed sercem, czyli przemyślany dobór małżonków
„Koligacje dynastyczne” stanowią ostatni z trzech tematów drugiego działu. Zgromadzone w nim artefakty ukazują przemyślaną politykę zawierania małżeństw oraz znamienitość rodu. Radziwiłłowie patrzyli w szerokiej perspektywie, dlatego próbowali nawiązywać mariaże ze znanymi i szanowanymi rodami magnackimi, nie zatrzymując się jedynie na Polsce i Litwie.
Wędrując z pierwszego na drugie piętro, mamy okazję przyjrzeć się portretom kluczowych dla kart historii kobiet z rodziny Radziwiłłów.
W kilku przestrzeniach na drugim poziomie uwieczniono wkład Radziwiłłów w kulturę, sztukę i naukę. Udostępniono m.in. gobelin należący do cennego cyklu, który został wykonany na polecenie marszałka wielkiego litewskiego Stanisława Kazimierza Radziwiłła.
Na wystawie goście obejrzą również fotografie, m.in. zbroi Radziwiłłów oraz tych przedmiotów, których z różnych względów nie udało się sprowadzić na wystawę.
Najsłynniejsi
Trzecia sala nazwana Złotym Wiekiem Rodziny upamiętnia najbardziej wpływowe pokolenie książąt Radziwiłłów z XVI w. oraz najbardziej znanych ich przedstawicieli: Mikołaja Radziwiłła „Czarnego” i Mikołaja Radziwiłła „Rudego”, którym święty cesarz rzymski nadał tytuł książąt, oraz Barbary Radziwiłłówny, żony Zygmunta II Augusta.
Dyplom cesarza rzymskiego, króla Niemiec, Węgier, Czech, Dalmacji etc. Ferdynanda I, w którym potwierdza przywilej cesarza Karola V nadany kuzynom Mikołajowi Radziwiłłowi „Czarnemu”, marszałkowi wielkiemu litewskiemu, kanclerzowi, hetmanowi, wojewodzie wileńskiemu, i Mikołajowi Radziwiłłowi „Rudemu”, marszałkowi wielkiemu litewskiemu, hetmanowi, wojewodzie wileńskiemu, 1547 r. Potomkowie księcia Mikołaja Radziwiłła „Czarnego” do dzisiaj zachowali tytuł książąt (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Autorzy wystawy eksponują rolę litewskich Radziwiłłów w XVI w. i przedstawiają informacje o zajmowanych przez ród stanowiskach państwowych, począwszy od Mikołaja Radziwiłła kanclerza litewskiego, wojewody wileńskiego, który jako pierwszy otrzymał w 1518 roku tytuł książęcy, a skończywszy na słynnym mecenasie sztuki i nauki Mikołaju Krzysztofie Radziwille „Sierotce”, pełniącym funkcje m.in. marszałka wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego.
To prawdziwa gratka dla miłośników historii i sztuki, wśród eksponatów gościom zostaną zaprezentowane wyjątkowe zabytki.
Między innymi naczynia liturgiczne, które Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” podarował Bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem podczas swojej pielgrzymki do Ziemi Świętej (1582-1584).
Srebrny kielich liturgiczny i patena nie były pokazywane od 400 lat i sprowadzono je do Wilna specjalnie na tę wystawę.
Srebrny kielich liturgiczny i patena podarowane Bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem przez marszałka wielkiego litewskiego, wojewodę wileńskiego księcia Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła „Sierotkę” podczas jego pielgrzymki do Jerozolimy, 1582-1584, uważane przez długi czas za zaginione, Wilno (?), przed 1582 r. (Kustodia Franciszkańska Ziemi Świętej w Jerozolimie / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Ponadto zwiedzający mają możliwość przyjrzenia się zamówionej przez Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła niezwykłej mapie Wielkiego Księstwa Litewskiego, którą wykonał na przełomie XVI i XVII w. grawer i kartograf Tomasz Makowski. To przykład jednego z najwspanialszych osiągnięć akademickich Litwy, pochodzący z początku rozwoju szkolnictwa wyższego.
Uwagę zwiedzających przykują zapewne portrety, a zwłaszcza słynna kamea z portretem Barbary Radziwiłłówny autorstwa Giovanniego Jacopa Caraglia. Są także płótna uwieczniające najistotniejsze wydarzenia historyczne z życia Zygmunta II Augusta.
Kamea z wizerunkiem królowej Polski, wielkiej księżnej litewskiej Barbary Radziwiłłówny, prawdopodobnie wykonana w Wilnie przez najsłynniejszego wówczas włoskiego rytownika i jubilera Giovanniego Jacopa Caraglia, który pracował na dworze Zygmunta Augusta, poł. XVI w. (Państwowa Kolekcja Monet, Monachium / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Na wystawie znajdziemy też korespondencję Barbary Radziwiłłówny i Zygmunta II Augusta oraz inne przedmioty związane z historią miłości tej pary, która zresztą od początku aż po dzień dzisiejszy jest niejednoznacznie interpretowana nie tylko przez znawców dziejów.
W gablotach widnieją XVI-wieczne dokumenty, przedstawiono także grafiki, broń i przykłady zbroi z kolekcji „Władcy państw europejskich”.
Nie tylko sprawy państwowe
Temat czwartej sali to „Kościół i konfesje”, gdzie jak łatwo się domyślić, dowiemy się o działalności książąt Radziwiłłów na rzecz Kościoła katolickiego i reformacji. Wyróżniono tu cztery sekcje: „Kościół katolicki”, „Kardynał Jerzy”, „Liderzy reformacji” i „Pompa funebris”.
Oprócz obrazów rodziny Radziwiłłów, biskupów, głównych reformatorów i najhojniejszych darczyńców pokazano dokumenty i publikacje na temat ich działalności w tym zakresie.
Nie zabrakło też cennych naczyń liturgicznych, takich jak dary ofiarowane przez kardynała Jerzego Radziwiłła, brata Mikołaja Radziwiłła „Sierotki”. Szczególnie angażował się on we wdrażanie reformy katolickiej na Litwie, przedstawiono jednak jego wkład także w kulturę, sztukę i naukę.
Przedstawiono obraz Madonny Radziwiłłów – Matki Boskiej Radziwiłłowskiej – o ogromnym znaczeniu historycznym.
Wystawiono Biblię brzeską, zwaną także Biblią Radziwiłłów oraz chrzcielnicę z połowy XVII w. Zaprezentowano także tkaniny.
Obraz Matki Bożej z Loreto, tzw. Madonny Radziwiłłów. Według legendy obraz został znaleziony podczas oblężenia Wiednia w 1683 r. Był postrzegany jako znak triumfu nad Imperium Osmańskim, a ostatecznie trafił do władcy Polski i Litwy Jana Sobieskiego. W pierwszej połowie XVIII w. zabytek ten został odziedziczony przez książąt Radziwiłłów, XVII w. (ze zbiorów księcia Macieja Radziwiłła / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Zwyczaj wystawnego ceremoniału pogrzebowego
Autorzy ekspozycji poświęcili miejsce pielęgnowanej przez Radziwiłłów tradycji pompa funebris, czyli wystawnego pogrzebu.
Goście mają rzadką szansę obejrzenia szaty pogrzebowej hetmana wielkiego litewskiego, wojewody wileńskiego Janusza Radziwiłła, sarkofagu Elżbiety Radziwiłł z początku XVII w., a także m.in. portretów trumiennych, pomników, nekrologów oraz chorągwi z XVIII w., używanej podczas ceremonii pogrzebowych rodu Radziwiłłów.
Smak luksusu
Opowieść o Radziwiłłach wieńczy dział zatytułowany „Kultura, sztuka, przepych”, w którym odwiedzający muzeum przypatrzą się m.in. książętom z rodu Radziwiłłów, rezydencjom rodziny, miastom z nimi związanym, zabytkom sztuki świeckiej rozpowszechnianej w gronie rodziny, a także dziełom powstałym z inicjatywy rodu i artefaktom świadczącym o zamożności posiadaczy.
W sali wydzielono część nazwaną „Epilog z początku XIX wieku”. Wiszą tu portrety wybranych postaci z rodziny Radziwiłłów z XVIII i początków XIX w., którzy kultywowali tradycje Wielkiego Księstwa Litewskiego i Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Można przeczytać m.in. panegiryki pisane na ich cześć.
Fragment dyplomu z herbem Radziwiłłów, wydanego przez Ferdynanda I, cesarza rzymskiego, króla Niemiec, Węgier, Czech, Dalmacji etc., potwierdzającego przywilej nadania przez świętego cesarza rzymskiego Karola V tytułu Reichsfürst, księcia, kuzynom Mikołajowi Radziwiłłowi „Czarnemu”, marszałkowi wielkiemu litewskiemu, kanclerzowi, hetmanowi, wojewodzie wileńskiemu, i Mikołajowi Radziwiłłowi „Rudemu”, marszałkowi wielkiemu litewskiemu, hetmanowi, wojewodzie wileńskiemu, 1547 r. (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie / dzięki uprzejmości Muzeum Narodowego – Pałacu Wielkich Książąt Litewskich w Wilnie)
Tam też znajdują się materiały dokumentujące prowadzone przez Radziwiłłów interesy w rozwijających się miastach i strukturach samorządowych w rodzinnych dobrach.
Zaprezentowano druki dotyczące wileńskich rezydencji oraz posiadłości rodziny w innych miejscowościach, poświadczające pełnienie wysokich funkcji wojskowych, dokumentujące wzbogacanie bibliotek i archiwów, a także liczne artefakty świadczące o zaangażowaniu Radziwiłłów w przygotowanie fortec.
Po raz kolejny podkreślono zasługi rodu na polu nauki, np. astronomii i medycyny. Doceniono wkład w rozwój manufaktur i produkcji artystycznych dzieł luksusowych, które powstawały w przedsiębiorstwach zakładanych przez Radziwiłłów. Były to np. kobierce z herbem, ozdobne pasy kontuszowe, nowoczesna broń, wyszukane wyroby ze szkła.
Zaprezentowano również kolekcję sygnetów i pieczęci z herbem, z których znaczna część została wykonana przez mistrzów pracujących dla rodziny Radziwiłłów.
Z pewnością nie tylko miłośnicy historii i sztuki znajdą na wystawie interesujące eksponaty. Poznawanie przeszłości i tradycji mówi nam wiele także o nas samych.
Ekspozycję „Radziwiłłowie. Historia i dziedzictwo książąt” można zwiedzać jeszcze do 12 stycznia 2020 roku.
Źródła: The National Museum – Palace of the Grand Dukes of Lithuania, materiały prasowe.
