Ludzie składają znicze i kwiaty po ceremonii upamiętniającej 30. rocznicę katastrofy promu MS Estonia pod Pomnikiem Estonii w Sztokholmie, Szwecja, 28.09.2024 r. (STEFAN JERREVANG/PAP/EPA)
Titanic zderzył się z górą lodową, a my wciąż nie wiemy, co było przyczyną zatonięcia promu Estonia – mówi PAP Sara Hedrenius ocalała z katastrofy, do jakiej doszło 30 lat temu w nocy z 27 na 28 września 1994 roku. Szwedka jest dziś psychologiem, pomaga innym przezwyciężyć stres pourazowy.
Największa powojenna katastrofa na Morzu Bałtyckim w pobliżu fińskiej wyspy Utö pochłonęła 852 ofiar, w większości Szwedów, ale też m.in. obywateli Estonii, Łotwy i Finlandii. Przeżyło 137 osób, w tym Hedrenius.
Wówczas 20-letnia Szwedka wracała promem do Sztokholmu z Tallina z odwiedzin u ojca pracującego w Estonii. „Nie miałam wtedy wykupionej kabiny, więc spałam na sofie w kafeterii na poziomie piątym. Nagle w środku nocy (niedługo po północy) obudził mnie silny hałas tłuczonego szkła, statek wyhamował i zaczął się przechylać na jedną stronę. W pierwszej chwili pomyślałam, że zaczepiliśmy o dno” – opowiadała.
Dodała, że w tym momencie większość ludzi nocowała w swoich kajutach. „Zdołałam dość szybko wyjść bez większych problemów na zewnętrzny pokład, jeszcze wtedy nie było tłoku na prowadzących tam schodach. Później na klatce schodowej zrobiło się bardzo ciasno, ludzie się tratowali” – wspominała.
Gdy statek zaczął tonąć, odczepione zostały szalupy ratunkowe, a rozmówczyni PAP wraz grupą pasażerów miała szczęście być blisko jednej z takich łodzi i się do niej dostać. „Siedzieliśmy skuleni w kapokach do szóstej rano, początkowo było nas 16 osób, ostatecznie przeżyło sześć” – podkreśliła Hedrenius. Opowiadała o przeszywającym zimie i sztormie, a także o falach na wysokość 10 metrów, o czym dowiedziała się od prowadzącego akcję ratowniczą pilota helikoptera.
Doświadczenia przeżycia tragedii pomogły Hedrenius wybrać ścieżkę zawodową i związać się z Czerwonym Krzyżem. Szwedka w 2004 roku w Tajlandii niosła pomoc psychologiczną po tsunami, a w 2011 roku po zamachu na wyspie Utøya w tym samym celi pojechała do Norwegii. „Bardzo ważne jest, aby mieć świadomość, że istnieje pomoc i uznać złe samopoczucie za normalny skutek trudnych chwil. Po katastrofie miałam PTSD (zespół stresu pourazowego) i wiem, jak wtedy trudno mi było przyjąć wsparcie specjalistów. Bałam się, poszłam do psychologa za namową matki” – przyznała.
Wieńce złożone w 30. rocznicę katastrofy promu MS Estonia pod Pomnikiem Estonii w Sztokholmie, Szwecja, 28.09.2024 r. (STEFAN JERREVANG/PAP/EPA)
Hedrenius przez 30 lat stała się jedną z najaktywniejszych ocalałych, w 2022 roku napisała książkę pod tytułem „…det ser illa ut” (pol. „…kiepsko to wygląda”), będącym cytatem z ostatnich zarejestrowanych słów kapitana promu Estonia. „Chciałam przeanalizować, jak katastrofa była opanowywana przez władze, jak prowadzono śledztwa, zestawiając ze swoimi doświadczeniami” – wyjaśniła. „My, którzy przeżyliśmy, nigdy nie zostaliśmy przesłuchani przez Komisję ds. Badania Wypadków i gdy ostatecznie opublikowano raport końcowy (w 1997 roku), okazało się, że jest tam dużo nieścisłości” – mówiła ocalała z katastrofy. Twierdziła także, że władze nigdy nie odpowiedziały na list w sprawie chęci złożenia zeznań.
We wnioskach państwowego raportu stwierdzono, że prom zatonął na skutek oderwania się furty dziobowej pod naporem fal sztormowych. Wskazano na wady projektowe tej części oraz konieczność jej częstych napraw. Z tym stwierdzeniem nie zgodził się później producent statku, niemiecka stocznia Meyer Werft, który we własnym dochodzeniu stwierdził, że nie mogło to być przyczyną zatonięcia. Oficjalny raport nie przedstawił m.in. kolejności zdarzeń oraz nie wyjaśnił przechyłu bocznego oraz dlaczego w ciągu zaledwie kilkudziesięciu minut tak duża jednostka zatonęła.
Przez lata pojawiały się alternatywne teorie, sugerowano zderzenie z tajemniczą łodzią podwodną lub wybuch uzbrojenia przewożonego z byłych sowieckich baz w Estonii. Tematem sprzętu wojskowego zajęła się w 2004 roku szwedzka telewizja publiczna SVT, publikując w reportażu zeznania świadków: celnika oraz innych świadków. Wszczęte w tej sprawie, a później umorzone dochodzenie dotyczyło jednak tego, czy w tym procederze uczestniczyć mogły siły zbrojne Szwecji.
Hedrenius, która jak twierdzi, widziała wjeżdżający na prom transport wojskowy, do napisania własnej książki skłonił film dokumentalny „Estonia – katastrofa na morzu” z 2020 roku Henrika Evertssona. Szwedzki dziennikarz z pomocą nielegalnego nurkowania kamerą ujawnił istnienie tajemniczej, dużej dziury w kadłubie w kształcie krzyża. O istnieniu otworu nie wiedzieli eksperci z państwowej komisji. Zbliżanie się do statku, uznanego za zbiorową mogiłę, jest od 1995 roku nielegalne. Film spowodował wznowienie po latach pracy Komisji ds. Wypadków, w tym nagranie nowych podwodnych filmów i stworzenie wizualizacji. W lutym 2024 roku uznano, że nie ma podstaw do wznowienia śledztwa, a nowe pęknięcia są skutkiem zmiany położenia wraku na częściowo skalistym dnie.
Oddzielne analizy i nurkowania wciąż prowadzą estońscy eksperci, a ich wnioski mają być gotowe w 2025 roku. „Wciąż kilka postępowań jest w trakcie, mam nadzieję, że przyniosą one rezultat. Według najnowszych badań opinii, jedynie 28 proc. Szwedów uważa, że przyczyna katastrofy została wyjaśniona. Titanic zderzył się z górą lodową, ale nie wiemy wciąż, dlaczego zatonęła Estonia. O losach brytyjskiego transatlantyku uczą się szwedzcy uczniowie, lecz nie o naszej tragedii” – mówiła z żalem Hedrenius.
Tuż przed 30. rocznicą katastrofy Hedrenius wraz z 29 innymi ocalałymi zaapelowała do rządu Szwecji w liście otwartym na łamach gazety „Expressen” o zdystansowanie się od „kompromisowego” raportu z 1997 roku. Natomiast rodziny ofiar najbardziej boli decyzja władz o pozostawieniu ciał w morzu z powodu ich spoczynku we wnętrzu wraku. „Późniejsze nurkowania wykazały, że część szczątków znajduje się na zewnątrz” – podkreśliła rozmówczyni.
W dniu tragedii, 28 września, Hedrenius, uda się pod pomnik ofiar katastrofy w Sztokholmie, gdzie co roku odbywają się uroczystości z udziałem rodziny królewskiej oraz najwyższych władz Szwecji. Odsłonięty w 1997 roku kamienny monument z wygrawerowanymi w marmurze nazwiskami ofiar zaprojektował polski rzeźbiarz Mirosław Bałka. W centralnym punkcie stoi drzewo z pierścieniem wokół pnia ze współrzędnymi miejsca katastrofy. „Pomnik jest piękny” – oceniła ocalała.
Ze Sztokholmu Daniel Zyśk, PAP.
