Naukowcy twierdzą, że wprowadzanie łaciny na terenach dzisiejszej Norwegii mogło trwać dłużej, niż nam się wydawało. Mieszkańcy byli wówczas dwujęzyczni, stosowali łacinę lub język staronordyjski w zależności od potrzeby. Zdjęcie ilustracyjne (Aleksey Kutsar / Pixabay)
Norwescy naukowcy z Wydziału Lingwistyki i Studiów Skandynawskich Uniwersytetu w Oslo uważają, że rozkwit kultury piśmienniczej języka staronordyjskiego nastąpił, gdy na tereny Norwegii dotarła łacina. Zbadane inskrypcje pokazują, że runy i litery alfabetu łacińskiego były używane naprzemiennie.
Jednoczesny użytek łaciny i języka staronordyjskiego
Profesor Elise Kleivane, badaczka zajmująca się językiem staronordyjskim, oraz doktorant Johan Bollaert przyjrzeli się zachowanym inskrypcjom z epoki wikingów i średniowiecza. Zauważyli, że na tych samych rodzajach artefaktów, pochodzących z tego samego okresu, znajdują się napisy z literami i runami, które mogły być używane do tego samego celu. Zdaniem Kleivane interesujące są decyzje dotyczące wyboru języka i alfabetu, w jakim dokonywano inskrypcji.
Na obszarze dzisiejszej Norwegii pismo pojawiło się ok. 100 roku n.e. Ale przypuszcza się, że było wykorzystywane w ograniczonym zakresie, a w tamtych czasach dominował głównie przekaz ustny. Zachowały się jednak inskrypcje na drewnianych kijach, metalu lub kamieniach.
Jak opowiada filolog, na wartościowych przedmiotach, takich jak biżuteria, zapisywano zwykle imiona. Kleivane przypuszcza, że ludzie z dawnych epok mogli pisać na ilości materiałów większej niż naukowcom udało się znaleźć, np. na korze brzozy, piasku albo drewnie.
Świadomość znaczenia pisma
We wczesnych źródłach pisanych pochodzących z epoki wikingów przekaz pisemny był najczęściej krótki, do tego albo nie istniało zbyt wiele tekstów, albo nie przetrwały do współczesności. Zachowały się przeważnie inskrypcje na nagrobkach, umieszczano na nich standardowe napisy służące upamiętnieniu zmarłego.
Przełom nastąpił ok. roku 1000 wraz z przybyciem chrześcijaństwa, a zatem i łaciny. Jak wyjaśnia badaczka, ówcześni ludzie zaczęli więcej pisać i co ciekawe, używali do tego również run.
Ważną rolę odegrały podróże tamtejszych mieszkańców, podczas których obserwowali inny sposób organizacji społeczeństw w krajach chrześcijańskich i o silniejszej kulturze pisanej. Gdy do Norwegii dotarły kultura chrześcijańska i pismo, poprawiły się umiejętności czytania i pisania, wzrosło znaczenie języka pisanego i poszerzył się zakres jego użycia.
Świadomość tego, co można napisać i co można za pomocą pisma osiągnąć, sprawiła, że pismo rozkwitło, w tym także pismo runiczne.
Ludność zamieszkująca niegdyś dzisiejszą Norwegię rzadko używała pisma, a same teksty były krótkie. Zmieniło się to wraz z przybyciem na te tereny kultury chrześcijańskiej i stosowanego w niej alfabetu łacińskiego. Zdjęcie ilustracyjne (Anders Mejlvang / Pixabay)
Ustanowienie instytucji Kościoła oraz centralizacja władzy królewskiej teoretycznie mogłyby sprzyjać zanikowi pisma runicznego, ze względu na korzystanie z liter alfabetu łacińskiego. Jednak jak się okazuje, w średniowieczu, zwłaszcza w późnym jego okresie, runy przeżyły swój rozkwit.
Profesor Elise Kleivane mówi, że zapisywanie zwykłych wiadomości na drewnianych kijach było całkiem powszechne, a także pisanie na przedmiotach, które rzekomo miały mieć właściwości magiczne lub lecznicze. Teksty modlitw i zaklęć były pisane runami lub literami, zarówno w języku staronordyjskim, jak i po łacinie.
Ekspertka zwraca uwagę, że w tamtym czasie system pisma oraz język się pokrywały. Chociaż można było używać zarówno staronordyjskiego, jak i łaciny do tych samych celów, to dało się zauważyć, że wybierano jeden lub drugi język w zależności od tego, do czego miał zostać zastosowany.
Języka łacińskiego trzeba było się nauczyć, natomiast straronordyjski był językiem ojczystym. Według badaczki w pewnych sytuacjach społecznych używanie łaciny było stosowniejsze. Jak zaznacza, jeśli spojrzymy na średniowiecze w sposób całościowy, to przypisywanie posługiwania się łaciną wyłącznie przedstawicielom wyższych warstw społecznych, np. duchownym czy urzędnikom, będzie zbyt daleko idącym uproszczeniem.
Ekspertka mówi, że w publikacjach naukowych i w świadomości Norwegów łacinę niejednokrotnie postrzegano jako język opresji. Natomiast jeśli przyjrzeć się, w jaki sposób była używana, można dostrzec, że takie przekonanie jest błędne.
Spisane w języku staronordyjskim modlitwy chrześcijańskie sugerują, że tłumaczenie na język ojczysty tekstów modlitewnych nie było zabronione. W ocenie Kleivane wiele osób mimo takiej możliwości wolało modlić się po łacinie, ponieważ prawdopodobnie uznawali, że taki sposób jest bardziej odpowiedni i że modlitwa będzie skuteczniejsza.
„Patchwork” z run i liter
W trakcie badań znaleziono bardzo interesujące inskrypcje, w których użyto alfabetu łacińskiego i run, mieszając je z sobą. Zabieg widoczny jest np. na nagrobku z okręgu Trøndelag. Napis rozpoczyna się pismem łacińskim w języku staronordyjskim. Następnie, wewnątrz słowa „faþer” („ojciec”), zapisano znak, który nie występuje w alfabecie łacińskim – runę þ (litera „thorn”). Od tego momentu inskrypcja została zapisana pismem runicznym.
Badaczka uważa, że fakt, którego alfabetu użyto, mówi coś o tym, dla kogo pisano lub kto tekst pisał. Jednak nie zna przyczyny takiej nagłej zmiany używanego alfabetu.
Z kolei wiele aspektów pisma i jego zastosowań dostarczył inny artefakt. Na okładce psałterza ze wsi Kvikne w gminie Tynset prawie wszystkie litery „k”, oprócz jednej, zostały zapisane alfabetem łacińskim, a pozostała część napisu to runy.
Jest tam jeszcze jedna inskrypcja w języku staronordyjskim, ale w całości spisana alfabetem łacińskim. Natomiast zawartość psałterza zapisano po łacinie alfabetem łacińskim.
Wydaje się, że ludzie wiedzieli, co dzięki tekstowi zamierzali osiągnąć. Przy spontanicznych, krótkich przekazach zwykle posługiwali się runami. Alfabet łaciński stosowali głównie do zapisu obszerniejszych treści, które miały być zachowane na dłuższy czas.
Dwujęzyczność
Fakt występowania tekstów i inskrypcji w języku łacińskim i staronordyjskim świadczy w opinii Kleivane o dwujęzycznej kulturze. Badaczka uważa ponadto, że znajomość łaciny była powszechniejsza, niż nam się dotąd wydawało. Z czasem ludzie w naturalny sposób poznawali słownictwo, np. w kościele. Jak zauważa ekspertka, łacina nie stała się głównym językiem Norwegii m.in. ze względu na to, że jej struktura była bardzo odległa od języka ojczystego mieszkańców.
Zatem przejście z pisma runicznego na alfabet łaciński było znacznie dłuższym procesem, niż sądzono. Runy zanikały stopniowo. U schyłku XV w. odnotowano ostatnie przykłady wykorzystania pisma runicznego.
Źródła: partner.sciencenorway.no, UiO Institutt for lingvistiske og nordiske studier, Kopalnia Wiedzy.
