Pochodzące z całego kraju obyczaje, zwyczaje i przekazy, które od dziesiątków pokoleń kultywowane są w polskich rodzinach, zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Zdjęcie ilustracyjne (Peggychoucair / Pixabay)
Kroszonki, krzyżoki, przywołówki dyngusowe – to niektóre obrzędy wielkanocne, wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Jesteśmy narodem o bogatej tradycji, co przejawia się również w sposobie przygotowania i obchodzenia świąt Wielkiej Nocy – mówi PAP Elżbieta Ofat, zastępca dyrektora Narodowego Instytutu Dziedzictwa.
Pochodzące z całego kraju obyczaje, zwyczaje i przekazy, które od dziesiątków pokoleń kultywowane są w polskich rodzinach, zostały ocalone od zapomnienia dzięki Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego, prowadzonej przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa.
„Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest prowadzona w Polsce od niemal 10 lat. Lista ma charakter informacyjny i można na niej znaleźć najpiękniejsze polskie tradycje, zwyczaje i obrzędy, które są żywe oraz praktykowane z pokolenia na pokolenie. Obecnie na Listę zostało wpisanych 57 różnorodnych zjawisk oraz umiejętności z całej Polski, co doskonale oddaje nasze przywiązanie do tradycji. Lista jest otwarta, propozycje dodania zwyczaju o zasięgu krajowym lub regionalnym, który ma na celu ochronę niematerialnego dziedzictwa, mogą zgłaszać osoby indywidualne czy też wspólnoty, grupy. Wystarczy wypełnić wniosek i przesłać go do Narodowego Instytutu Dziedzictwa” – wyjaśniła Ofat.
Oceniła, że „liczba już obecnych na Krajowej liście niematerialnego dziedzictwa kulturowego pozycji udowadnia, że kultywowanie tradycji jest mocno zakorzenione w mentalności Polaków, którzy dbają, by te piękne obyczaje uchronić od zapomnienia”. „W kolejce czekają kolejne wpisy zarówno odnoszące się do obchodów świąt, jak i zwyczajów związanych z życiem codziennym” – zapowiedziała zastępca dyrektora NID.
Przypomniała, że „Wielkanoc w Polsce to czas związany z przepięknymi tradycjami, które zdecydowanie wyróżniają nas na tle innych państw”. „Można wśród nich wymienić dekorowanie jaj, święcenie pokarmów, a także zwyczaj polewania się wodą czy też palenie ognia oraz obecności strażaków podczas kościelnych uroczystości w Wielkim Tygodniu” – wskazała Ofat.
Na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego wpisane jest m.in. kroszonkarstwo opolskie, czyli sposób dekoracji jaj. „Kroszonka to nic innego jak jajo zabarwione na jeden kolor czerwony, brązowy czy zielony i ozdobione wzorami liści, kwiatów czy palm wyrytych na skorupce jajka. Warto zauważyć, że ta tradycyjna forma zdobnictwa dawno wyszła już poza obrzędy Wielkanocy i stała się popularnym elementem dekorowania również innych rzeczy, jak np. obrusy czy pościele” – zwróciła uwagę Ofat.
Kroszonkarstwo opolskie zostałóo wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Na zdjęciu kroszonki (jolino_wa / Pixabay)
Innym zwyczajem wielkanocnym, wpisanym na listę w 2016 r., są przywołówki dyngusowe w Szymborzu. „Jest to zwyczaj nierozerwalnie związany ze Świętami Wielkanocnymi na Kujawach, mający ponaddwusetletnią historię. Przywołówki to krótkie wierszyki opisujące panny z danej wsi – obecnie Szymborza i okolic, składające się z kilku części: przedstawienia dziewczyny, opisu jej wad i zalet, określenia ilości wody, która zostanie na nią wylana w lany poniedziałek, oraz poinformowania, czy któryś z kawalerów jest panną zainteresowany. Tworzeniem tekstów zajmują się członkowie Stowarzyszenia Klubu Kawalerów, które również jest ugrupowaniem tradycyjnym, liczy dziesięciu panów o nienagannej opinii. Przywołówki wygłaszane są publicznie, w Wielką Niedzielę na centralnym placu Szymborza ze specjalnie utworzonej ambony, a wysłuchują ich nie tylko mieszkańcy, ale coraz częściej goście i turyści” – mówiła PAP zastępca dyrektora NID.
Na liście znalazły się także krzyżoki w Borkach Małych. Jest to „tradycja polegająca na budowie bramy wielkanocnej z kilku tysięcy skorup jaj przez cały okres Wielkiego Postu, wieszaniu jej w centrum wsi w Wielką Sobotę w nocy, a także pieszym obchodzeniu pól przed wschodem słońca w Niedzielę Wielkanocną przez dwunastu kawalerów. Kultywowana jest wyłącznie w sołectwie Borki Małe w gminie Olesno w województwie opolskim”.
Zdobienie jaj wielkanocnych metodą batikową, czyli tzw. pisanie pisanek, to kolejny zwyczaj wpisany na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego
„Polega na nakładaniu warstwy lub kilku warstw wosku i moczeniu jajka w barwniku, który pokrywa miejsca niepolane woskiem. Technika ta, stosowana na terenie Opolszczyzny jeszcze pod koniec XIX w., zaczęła stopniowo ulegać zapomnieniu. Sytuacja uległa zmianie wraz z pojawieniem się osób przesiedlonych po II wojnie światowej z terenów dzisiejszej Ukrainy, które wśród swoich zwyczajów świątecznych przywiozły również tradycję zdobienia jaj metodą batikową i przekazały ją kolejnym pokoleniom zamieszkującym miejscowości, takie jak Tułowice, Skarbiszowice, Niemodlin, Sady, Grodziec, Kluczbork, Czeska Wieś i Obórki” – zaznaczono w informacji NID.
Turki Grodziskie – to męskie formacje strażników Grobu Pańskiego, składające się wyłącznie z kawalerów. „W gminie Grodzisko Dolne młodzi mężczyźni, którzy chcą ‘służyć za turka’, przychodzą na ogłaszane przez księży spotkanie około jednego miesiąca przed Wielkanocą, by rozpocząć ćwiczenie musztry paradnej. ‘Turkami’ zostają najczęściej kawalerowie, którzy pielęgnują rodzinną tradycję” – podał Narodowy Instytut Dziedzictwa.
Wierni w strojach góralskich uczestniczą w święceniu pokarmów w kościele parafii Matki Bożej Królowej Aniołów w Białym Dunajcu, 16.04.2022 r. (Grzegorz Momot / PAP)
Bziuki to wielkanocny zwyczaj dmuchania ogni podczas rezurekcji w Wielką Sobotę, kultywowany w Koprzywnicy. „W procesji okrążającej trzykrotnie tamtejszy kościół biorą udział strażacy z miejscowej Ochotniczej Straży Pożarnej. Kilku z nich (najczęściej czterech), idąc przed księdzem niosącym Najświętszy Sakrament, wypryskuje na niesione pochodnie pobraną do ust naftę, tworząc w ten sposób kule lub słupy ognia” – czytamy w informacji NID.
Ofat w rozmowie z PAP podkreśliła, że „misją Narodowego Instytutu Dziedzictwa jest ochrona zabytków oraz niematerialnego dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń”. „Zależy nam, by piękne polskie tradycje były kultywowane. Jest to niezmiernie ważne, ponieważ zwyczaje definiują naród i wyróżniają go na tle innych. Jesteśmy narodem o bogatej tradycji, co przejawia się również w sposobie przygotowania i obchodzenia świąt Wielkiej Nocy, dbamy o poczucie wspólnoty i przynależności. To piękne, że Polacy są dumni ze swojego dziedzictwa niematerialnego, chętnie prezentują panujące obyczaje i z dumą przekazują je młodszym pokoleniom” – powiedziała.
Dziedzictwo niematerialne to tradycje, praktyki, ale także instrumenty, przedmioty, artefakty i przestrzeń kulturowa – które całe wspólnoty, grupy oraz pojedyncze osoby uznają za część własnego dziedzictwa kulturowego.
Polska w 2011 r. ratyfikowała Konwencję UNESCO z 2003 r. w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Krajowa lista niematerialnego dziedzictwa kulturowego jest prowadzona od 2014 r.
W 2011 r. w Narodowym Instytucie Dziedzictwa powstał Zespół ds. Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego, który koordynuje działania związane z wdrażaniem postanowień konwencji UNESCO. Jego częścią są regionalni koordynatorzy w Oddziałach Terenowych NID, działający na terenie poszczególnych województw.
Autor: Katarzyna Krzykowska, PAP. Wyróżnienia pochodzą od redakcji.
