U stóp Twierdzy Modlin odkryto wrak holownika Hetman Żółkiewski

W Narwi odkryto wrak należącego do Marynarki Wojennej II RP okrętu Hetman Żółkiewski. – Wszystkie tajemnice polskiej marynarki zostały tam zatopione, aby nie wpadły w ręce Niemców – powiedział w rozmowie z PAP współodkrywca wraku Sławomir Kaliński.

Odkrycia dokonano w pierwszy weekend października w wodach Narwi w okolicach Spichlerza Banku Polskiego, jednego z najsłynniejszych obiektów wchodzących w skład dawnej Twierdzy Modlin. Przed wojną gigantyczny gmach mieścił m.in. skład sprzętowy polskiej Marynarki Wojennej. W tym miejscu we wrześniu 1939 r. zatopiono także inne jednostki wchodzące w skład flotylli rzecznej oraz sprzęt wojskowy, tak aby nie wpadły w ręce Niemców w momencie kapitulacji obrońców Modlina.

Odkryty okręt, służący w polskich barwach w latach 1920-1939, miał długą i burzliwą historię. Parowiec został zbudowany w 1887 r. w Warszawie dla przedsiębiorstwa Żegluga Parowa Maurycego Fajansa, i ochrzczony imieniem Henryk. Służył w żegludze wiślanej. Zabierał ok. 150 pasażerów i 25 ton ładunku. Pod koniec XIX w. został sprzedany w głąb Rosji, jego właścicielem zostało Towarzystwo Fastowskiej Kolei Żelaznej. Od 1899 r. był eksploatowany przez armatorów z Bobrujska. Pływał po Prypeci jako Zwiezda (pol. Gwiazda).

W rękach polskich żołnierzy okręt znalazł się 27 kwietnia 1920 r. w Czarnobylu, podczas polsko-ukraińskiej ofensywy na Kijów. W maju wszedł w skład tworzącej się Flotylli Pińskiej. Zaledwie w kilka tygodni został samozatopiony w Pińsku podczas ofensywy bolszewików. Wkrótce okręt został podniesiony przez sowietów i odzyskany przez Polaków jesienią 1920 r. Początkowo służył jako pływające koszary. W maju 1921 r. uruchomiono maszynę parową i nadano nazwę Gwiazda. Pierwszym dowódcą został kmdr por. Dominik Małecki.

W kwietniu 1922 r. został zakwalifikowany jako uzbrojony statek holowniczy Flotylli Pińskiej jako ORP Hetman Żółkiewski. Po remoncie w 1925 r. został zakwalifikowany jako holownik. Na początku lat trzydziestych XX w. przekazany został Batalionowi Mostowemu z Kazunia, gdzie służył do wybuchu wojny. Nie wiadomo, w jakich okolicznościach został zatopiony. Jak powiedział w rozmowie z PAP współautor odkrycia Sławomir Kaliński, najwięcej informacji na temat Żółkiewskiego zgromadził Waldemar Danielewicz, autor internetowego Archiwum Statków. Nie ma jednak dokładnych informacji na temat tego, jaką rolę odgrywał okręt we wrześniu 1939 r. Sytuacją komplikuje również częste mylenie dwóch jednostek z czasów II RP. „To dzięki Archiwum Statków wiemy, że w wodach Narwi znajduje się holownik uzbrojony Hetman Żółkiewski, którego nie można mylić ze statkiem sztabowym Żołkiewskim, i służył w innym miejscu. Długo borykaliśmy się z tym problemem i myleniem tych dwóch statków, m.in. w haśle na Wikipedii” – wyjaśnił Kaliński.

Autorami odkrycia są członkowie Grupy Eksploracyjno-Poszukiwawczej Triglav – GEPST, którzy koncentrują się na poszukiwaniach cennych zabytków w okolicach Twierdzy Modlin oraz badaniu jej historii. „To moja pasja od 2008 r. W 2010 r. zorganizowałem pierwszą ekspedycję nurkową w okolice spichlerza. Jednak o sprawie Żółkiewskiego nie wiedziałem, aż do momentu, w którym zadzwonił do mnie Mariusz Szymański, znany jako Fryzjer z Gdyni, który samodzielnie skonstruował płetwy do nurkowania dla jednostek specjalnych i odrestaurował słynną miniłódź podwodną Błotniaka. Współpracę z Mariuszem rozpocząłem w 2018 r. i wspólnie rozpoczęliśmy poszukiwania. Ma ogromną wiedzę na temat nurkowania, która pozwala na nurkowanie w tak trudnych warunkach jak w Narwi. Woda tam jest nieprzejrzysta, a na dnie można natknąć się na niebezpieczne blachy” – powiedział. Dodał, że zawsze chciał rozwiązać zagadkę jednostek zatopionych u stóp spichlerza, który był jednym z magazynów Marynarki Wojennej.

„Wszystkie tajemnice polskiej marynarki zostały tam zatopione, aby nie wpadły w ręce Niemców” – podkreślił Kaliński. Dodał, że jako jeden z pierwszych tego rodzaju tezy stawiał badacz lokalnej historii, zmarły w 2014 r. Edward Rak. Zbierał relacje żołnierzy września 1939, którzy twierdzili, że to tam zatapiali sprzęt wojskowy, aby nie wpadł w ręce Niemców. „Na podstawie tych przekazów zacząłem badać tę sprawę. To, że Wojsko Polskie zatopiło tam jednostki pływające oraz być może technologię Marynarki Wojennej, to nasza teoria, czyli moja, Mariusza Szymańskiego i Łukasza Kucharskiego, który jest wiceprezesem Grupy Eksploracyjno-Poszukiwawcza Triglav. To właśnie Łukasz dotarł do dokumentów potwierdzających, że składnice polskiej Marynarki Wojennej znajdowały się też w Forcie nad Wisłą (ciężkie karabiny maszynowe do jednostek morskich) w nieistniejącym już Forcie Ostrołęka – tam gdzie znajduje się stacja Modlin – w którym były składowane torpedy i bomby głębinowe, i w Forcie I w Zakroczymiu (tam były miny morskie i rzeczne). Odnalezienie tych dokumentów przez Łukasza i informacja o tym, że składnice polskiej Marynarki Wojennej były w Modlinie do września 1939 r., tylko utwierdziło nas w przekonaniu, że to wszystko zostało zatopione w Narwi pod spichlerzem” – powiedział Kaliński.

„Żółkiewskiego identyfikowaliśmy ok. trzy lata. Na nasze postępy wpływał kapryśny charakter Narwi, stan jej wody oraz przemieszczające się dno. Czasami elementy tych statków są zasypane piaskiem lub żwirem. Na zdjęciach sonarowych widać było sześć zatopionych jednostek. Jedna z nich odróżnia się od pozostałych, ponieważ spoczywa na dnie wzdłuż biegu Narwi, ok. 50 m od brzegu. Dziób jest skierowany w stronę mostu Pancera, a rufa w kierunku ujścia Narwi do Wisły. Widoczne były również pancerne bulaje typowe dla jednostek bojowych oraz elementy silnika i kotła parowego” – wyjaśnił Kaliński. Początkowo poszukiwacze identyfikowali dziób Żółkiewskiego jako wieżyczkę pancerną z otwartym włazem.

Wreszcie 5 października współpracujący z Mariuszem Szymańskim nurek Artur Sobczak znalazł tabliczkę znamionową, która nie pozostawia wątpliwości, że jest to Żółkiewski. Jak dodał rozmówca PAP, wrak nosi ślady eksplozji i jest wbity w dno rzeki na około 3-4 m. „Wydobycie nawet części jego elementów to karkołomne wyzwanie” – powiedział.

Jak dodał Kaliński, artefaktami z Żółkiewskiego jest zainteresowane Muzeum Marynarki Wojennej, które nie posiada żadnych eksponatów związanych z flotyllami rzecznymi II RP.

Dzieje Twierdzy Modlin liczą sobie kilka stuleci. Pierwsze fortyfikacje w pobliżu Modlina wybudowane zostały w czasie potopu szwedzkiego. Budowę obecnej twierdzy rozpoczęto jednak dopiero 200 lat później z rozkazu Napoleona.

W latach trzydziestych XIX w. wybudowano liczący 2250 m obwód koszar obliczony tak, by pomieścił 20 tys. żołnierzy i kilka magazynów amunicyjnych.

We wrześniu 1939 r. garnizon twierdzy stanowiła początkowo 8. Dywizja Piechoty. Stacjonował tu też sztab Armii „Modlin”. W obronie Twierdzy Modlin poległo ok. 1300 polskich żołnierzy.

Po wojnie większość obiektów – zarówno cytadelę, jak i forty – zajmowało Wojsko Polskie. W latach 90. wiele umocnień zostało opuszczonych (m.in. Fort V, Fort XII, Fort XIV) i popadło w ruinę. W ostatnich latach niektóre zostały zagospodarowane na cele kulturalne i muzealne.

Źródło: relacja Michała Szukały dla PAP.