Czy Polska onegdaj graniczyła z Chinami? Historia państwa Jaxa

W XVII wieku istniało państwo Jaxa graniczące z Chinami, które wymieniało oficjalną korespondencję z cesarstwem chińskim w języku polskim. I choć formalnie nie była to część Rzeczypospolitej, to jej władca Nicefor Czernichowski był Polakiem i uosabiał charakterystyczne cechy naszego narodu, takie jak buntowniczość, fantazję, honorowość czy odwagę. Jego historia jest niezwykła i do dziś może być źródłem inspiracji.

Opowieść o Jaxie zaczyna się na Wołyniu, gdzie urodził się Czernichowski. W 1632 roku rosyjska armia wkroczyła na terytorium Rzeczypospolitej, a w wyniku walk do niewoli rosyjskiej dostał się młody szlachcic Nikifor Czernichowski, herbu Jaxa. Ostatecznie został zesłany jako jeniec wojenny na Syberię, następnie uwolniony pod warunkiem służenia carowi.

Powstanie państwa Jaxa

Czernichowski pełnił wiele ról na wygnaniu – rozwijał rolnictwo nad Jenisejem, awansował na setnika kozackiego w Jenisejsku, w Kireńsku został dowódcą oddziału strzegącego bezpieczeństwa szlaków handlowych w rejonie górnej Leny, a w osadzie Ust´-Kut kierował warzelnią soli.

Jego na nowo ustabilizowane życie skończyło się raptownie, gdy w 1660 roku (według innych źródeł w roku 1664) wojewoda ilimski Ławrientij Obuchow skrzywdził kobietę z jego rodziny, jedne źródła mówią o siostrze, inne o żonie, jeszcze inne o córce. W odpowiedzi na ten czyn Czernichowski wraz z podległymi sobie ludźmi wywołał rebelię, następnie dopadł wojewody i go zamordował.

Konsekwencją zabójstwa urzędnika carskiego był wyrok śmierci, stąd Nicefor wraz z grupą 84 buntowników postanowił uciec nad rzekę Amur na granicy rosyjsko-chińskiej. Znajdowały się tam wówczas ziemie niepodlegające żadnemu państwu.

O tych terenach krążyła legenda, że są bogate w srebro, złoto, futra i posiadają niezwykle żyzną glebę. Co więcej, kraina ta miała być bramą do Chin. Było jednak bardzo ciężko się tam dostać, a nieliczne wyprawy rosyjskie i kozackie wracały pokonane przez tubylców.

Wyprawa, którą przedsięwzięli Nicefor i jego ludzie, była nader ciężka – przedzieranie się przez tajgę, zimno, choroby i walki z miejscowymi plemionami były przyczyną śmierci wielu towarzyszy Nicefora. Po ponad roku podróży, Czernichowski i jego kompani dotarli do ruin dawnego garnizonu kozackiego nad Amurem – Ałbazinu. Odbudowali spalony i opuszczony fort, a polski szlachcic nazwał go Jaxą – od herbu swojego rodu.

Władca państwa 雅克萨 (yakesa), zwany „Mądrym Chanem”

Czernichowski okazał się być utalentowanym władcą. Zjednał sobie miejscową ludność, która zaczęła płacić mu daninę. Wokół fortu zaczęły powstawać kolejne osady, zasiedlane przez banitów, poszukiwaczy przygód z Rosji, a także przez Polaków. Władza Czernichowskiego sięgała 400 kilometrów na wschód wzdłuż rzeki Amur, aż do rzeki Zeja, i na 100 kilometrów na zachód od fortu Jaxa.

Jaxa była w pełni rozwiniętym państwem – w forcie przechowywano skarb i sztandar Jaxy. Prawo państwa zostało spisane prawdopodobnie przy pomocy unickiego mnicha Hermogenesa i umieszczone w księdze praw Jaxy. Władca postawił cerkiew, a pola uprawne Jaxy sięgały w zenicie państwa nawet do 2700 akrów. Jaxa posiadała również armię – Czernichowski miał pod sobą 500 żołnierzy. Rozwinięta była administracja, gospodarka, a poddani lojalnie służyli władcy.

Polski szlachcic nawiązał korespondencję dyplomatyczną z Pekinem, która częściowo była prowadzona w języku polskim. Cesarstwo chińskie uznało niepodległość Jaxy, a samego Czernichowskiego w historycznych dokumentach chińskich nazywano „Mądrym Chanem”. Co ciekawe, region państwa Jaxa jeszcze przed jego powstaniem nazywano 雅克萨 (yakesa), co oznaczało po mandżursku „półkolistą zatokę na podmytym brzegu rzeki”, i było w brzmieniu zdumiewająco podobnie do nazwy herbu Czernichowskiego.

Jaxa staje do walki z dwoma imperiami – carską Rosją oraz cesarstwem chińskim

Rosja, nie mogąc pogodzić się z zakończoną sukcesem ucieczką Czernichowskiego, dokonywała najazdów na nowo powstałe państwo. Jednak wszystkie próby podboju zostały odparte przez armię Jaxy. Rozmyślnie polski szlachcic zaczął w 1669 roku dobrowolnie wysyłać carowi daniny, by w ten sposób okazać swoją chęć dołączenia do Rosji i zyskać jej wsparcie.

Rok później nastąpił atak Chin, które państwo Jaxa skutecznie odparło. Ten wyczyn został zauważony przez rosyjskiego cara, który wpierw, by zadośćuczynić formalności, skazał Czernichowskiego na śmierć, lecz po dwóch dniach go ułaskawił i przekazał nagrodę pieniężną. W 1674 roku Jaxa utraciła niepodległość, jednakże Czernichowskiemu udało się uniknąć kary za mord na wojewodzie ilimskim oraz podbić tereny, które opierały największym śmiałkom.

W 1675 roku Nicefor Czernichowski postanowił uderzyć na Mandżurię, która była sercem władającej Chinami dynastii Qing. Jego wyprawa odniosła sukces, ale jej przywódca zmarł ze starości prawdopodobnie tuż po wyprawie. Państwo Jaxa jeszcze przez kolejne lata sprawnie działało, jednak chińskie ataki systematycznie odbierały mu teren. W 1683 roku Chiny podbiły wszystko, poza stolicą Jaxy i jej okolicami.

W 1685 roku nastąpił zmasowany atak chińskich sił na terytorium Jaxy, które według danych historycznych liczyły pięć tysięcy żołnierzy. 450-osobowa armia została oblężona, przekazano jej warunki kapitulacji, napisane w języku polskim. Żołnierze „polskiego” państwa nie zgodzili się na poddanie i wybrali beznadziejną walkę, która zakończyła się po 10 dniach.

Po walce jeńcy trafili do niewoli, a następnie osiedlono ich w północnych Chinach. Był to koniec współtworzonego przez Polaków państwa graniczącego z Rosją i Chinami. Do dziś w Ałbazinie znajduje się ikona Matki Boskiej Ałbazińskiej, przywieziona niegdyś przez mnicha Hermogenesa, a także chińskie mapy z zaznaczonym na nich „państwem Jaxa”.

Źródła: kresy24.pl, tojuzbylo.pl, TNV24, Wikipedia.