Bp Michał Janocha: Średniowieczne katedry budowano długo i na długo – na wieczność (wywiad)

Średniowieczne katedry budowano długo i na długo – na wieczność. Były zbiorowym dziełem kilku pokoleń i wszystkich stanów; wyrazem idei, która łączy – mówi PAP ksiądz biskup Michał Janocha, przewodniczący Rady ds. Kultury i Ochrony Dziedzictwa Kulturowego Konferencji Episkopatu Polski.

PAP: Pożar katedry Notre Dame był niewątpliwym wstrząsem dla Europy. Po przeszło pięciu latach odbudowy znów będzie można ją zwiedzać. Jak wspomina ksiądz biskup swoją pierwszą wizytę w tej świątyni?

Ks. bp Michał Janocha: Pierwszy raz zobaczyłem ją w połowie lat 90., kiedy byłem na stypendium w Paryżu. No i to oczywiście było pierwsze miejsce, do którego skierowałem swoje kroki. Takie spotkanie z dziełem, które się doskonale zna ze studiów, z fotografii, z historii – i legendy ugruntowanej przez dzieło Victora Hugo – oczywiście jest zawsze bardzo mocne. Jest konfrontacją tego, co sobie człowiek wyobrażał, z tym, co jest w rzeczywistości.

Pamiętam, że szczególnie przyciągnęły moją uwagę trzy frontowe portale – z Sądem Ostatecznym, Maryją i Świętą Anną. Ale poza tym zaskoczyła mnie pustka tego wnętrza. Ono przecież przed rewolucją musiało wyglądać zupełnie inaczej. Tam były setki epitafiów, obrazów, dziesiątki rzeźb, ołtarzy. Tkaniny… I to wszystko zostało w wyniku rewolucji zniszczone – ogołocono cały wystrój. Wandale zniszczyli praktycznie cały, przepiękny wystrój katedry, który narastał tam od średniowiecza, aż do późnego baroku. Poucinano głowy królów z fasady – tam jest eksponowanych 28 figur królów starotestamentalnych jako przodków Jezusa Chrystusa – traktując ich błędnie w ludowej pobożności jako królów Francji. Rewolucjoniści zrobili więc z nimi to samo, co później z Ludwikiem XVI. Te ucięte głowy figur można dzisiaj oglądać w Muzeum Cluny w Paryżu – królom w katedrze doprawiono nowe.

Jeśli do tego doda się myśl, że rocznica wybuchu tej niszczycielskiej rewolucji, eskalacji bestialskiego wandalizmu, jest obchodzona we Francji jako święto państwowe, to ogarnia człowieka smutek. Z drugiej strony jednak – można się pocieszać – przez te wydarzenia została wydobyta spod tych historycznych nagromadzeń pierwotna architektura Notre Dame z całą jej budzącą zachwyt doskonałością.

Jakie znaczenie – poza oczywiście historycznym – ma paryska świątynia dla cywilizacji europejskiej?

Warto zacząć od nakreślenia szerszego kontekstu historycznego. XII wiek to czas swoistego „renesansu” filozoficznego w Europie, a przede wszystkim we Francji. I również renesansu w sztuce średniowiecznej. To jest czas budowy wielkich katedr, przede wszystkim na terenie Île-de-France. Powstają świątynie w zupełnie nowej formie – stylu, który później będzie nazwany gotykiem. To się zaczęło w połowie XII w. od przebudowy podparyskiej bazyliki Saint Denis – wielkiego sanktuarium Świętego Dionizego, której to świątyni światły opat Suger nadał zupełnie nowy charakter. Ostre łuki, sklepienia krzyżowo-żebrowe, system filarowo-skarpowy – to wszystko, wszystkie te elementy, spotkały się ze sobą po raz pierwszy właśnie tam.

Istnienie gotyckich katedr stoi więc chyba w dość jaskrawej sprzeczności z pokutującym powszechnie przekonaniem, że średniowiecze charakteryzowało przede wszystkim zacofanie i panował wówczas ciemnogród?

To oczywiście stereotyp – w dużym stopniu ukształtowany przez oświecenie. Można jeszcze dopowiedzieć, że właśnie w trakcie budowy katedry Notre Dame powstał Uniwersytet Paryski – dzisiejsza Sorbona. Gotyk był stylem wyrażającym ducha epoki. Katedrę gotycką, ten symbol sztuki średniowiecznej porównuje się często z najważniejszym dziełem myśli tego okresu historycznego, czyli „Sumą teologiczną” Świętego Tomasza z Akwinu.

Dlaczego?

I jedno, i drugie dzieło – powiedzmy szczerze: arcydzieło! – próbuje wytłumaczyć świat i kosmos od stworzenia świata aż po jego kres. Jedno i drugie próbuje połączyć elementy – paradoksalnie nie do połączenia – jak platonizm i arystotelizm u Tomasza, a w przypadku katedry chociażby odziedziczone po okresie romańskim rozety i nowy system filarowo-skarpowy. Wreszcie i gotycka katedra, i „Suma teologiczna” mają bardzo logiczną strukturę, ze swoim podziałem na części, rozdziały, kwestie, nawy i przęsła – usunięcie jednej części sklepiennej katedry – myślę o zworniku – podobnie jak usunięcie któregoś z artykułów „Sumy teologicznej” powoduje, że całość zaczyna pękać – grozi katastrofą. Jeślibyśmy usunęli centralny zwornik katedry, który jest na przecięciu korpusu nawowego i transeptu, to tak, jakbyśmy z „Sumy teologicznej” usunęli pytanie: „An Deus sit?” – Czy Bóg jest?… A przecież od odpowiedzi na nie zależy cała reszta. Ta analogia katedry i „Sumy” bardzo wiele mówi nie tylko o średniowieczu, ale i o nas samych. Językiem tamtej epoki, językiem gotyckiej architektury i językiem scholastycznej łaciny – mówią o rzeczach uniwersalnych i ponadczasowych. Kim człowiek jest, dokąd idzie, po co żyje? Tomasz tłumaczy to za pomocą dyskursywnego języka teologicznego, katedra – za pomocą sklepiennych łuków, witraży, rzeźb, portali.

Dzisiaj pewnie znacznie mniej ludzi sięga po dzieło Tomasza z Akwinu, podczas gdy gotyckie katedry są nawiedzane przez tłumy turystów, nierzadko zachowujących się we wnętrzu konsekrowanej świątyni – by nie używać bardziej dobitnych słów – dość niefrasobliwie…

Tak bywa, ale pewnie nie wszyscy. Myślę, że spore grono wśród tych turystów stanowią w istocie pielgrzymi, ludzie poszukujący. Wspomniane wcześniej analogie – które przypominają jedność duchową tamtej epoki – sprawiają, że katedra bardzo pomaga tym ludziom zrozumieć „Sumę teologiczną”, która jest wielkim traktem o Bogu i człowieku. A „Suma” – po którą sięgają, jak pan wspomniał, nieliczni, choć w moim przekonaniu jest takich ludzi więcej, niż nam się wydaje – wyjaśnia doskonałość katedry.

Przed pożarem Notre Dame odwiedzało ok. 14 milionów osób rocznie…

A katedra paryska jest tylko jedną z wielu gotyckich świątyń w tym regionie – wspomnijmy choćby Amiens, Chartres, czy Strasbourg – ale miała to szczęście, że była budowana w stolicy Francji, która w tym okresie nabierała ogromnego znaczenia. Nie bez znaczenia było też sąsiedztwo Saint Denis i wzorce, które zostały stamtąd zaczerpnięte. Została zbudowana na miejscu kościoła – wcześniej była tam świątynia pogańska. Było to więc – co też jest ważne – takie nawarstwianie się historii. W czerwcu 1163 roku kamień węgielny pod budowę katedry poświęcił sam ówczesny papież Aleksander III.

Przybył specjalnie?

Może nie tak zupełnie – bo rezydował wówczas kilka lat we Francji, przewodniczył synodowi w Tours. I został zaproszony do poświęcenia najważniejszej świątyni najważniejszego miasta we Francji. Budowa świątyni trwała prawie dwa wieki, co zawstydza naszą pragmatyczną epokę, budującą szybko i na krótko. Katedrę budowano długo i na długo – budowano ją na wieczność.

Tego chyba możemy zazdrościć naszym średniowiecznym przodkom. Chyba mało kto współcześnie żyje perspektywą mierzoną w wiekach?

I to w zasadzie może być odpowiedź na pytanie o jej znaczenie dla cywilizacji europejskiej. Fenomen katedry gotyckiej zawiera się bowiem też w tym, że była wielkim zbiorowym dziełem kilku pokoleń i dziełem wszystkich stanów – w jej budowę zaangażowane było mieszczaństwo, rycerstwo, duchowieństwo i chłopstwo. To był wielki pomnik na chwałę Boga, pełniący rozmaite funkcje – nie tylko liturgiczne, ale również szerokie społeczne. Średniowiecze czuło oddech wieczności. Ci, którzy zaczynali budować katedrę, zdawali sobie przecież doskonale sprawę, że ani oni, ich synowie, ani nawet wnuki nie skończą tej budowli. Wiedzieli, że to jest zadanie na pokolenia i nie było dla nich ważne, że nie będą oglądać efektów swej pracy. Ważne było myślenie w kategoriach społeczności, dla której katedra jest jakimś wspólnym wysiłkiem, ideą której łączy. No i w kategoriach Pana Boga, bo to było budowane dla Jego chwały, a pożytek dla ludzi był niejako przy okazji.

Trzech ludzi wykonujących identyczną pracę zapytano, co robią. „Jak to co? Tłukę kamienie” – powiedział pierwszy. „Zarabiam na życie” – odparł drugi. A trzeci się zdziwił: „Nie widzisz przyjacielu? Przecież buduję katedrę”…

Ładna anegdota, nie znałem jej… No właśnie, większość z nas wciąż skupia się na tym, by zarobić na życie…

Usłyszałem to, już prawie ćwierć wieku temu, od Dariusza Dumy, filozofa, przedsiębiorcy, pioniera konsultingu biznesowego w Polsce, który tą opowiastką podsumował swój wykład, życząc słuchaczom, by w swej aktywności zawodowej „budowali katedry”…

To bardzo dobre życzenie, ważne przesłanie – byśmy starali się swoim życiem budować katedry – cieszy mnie, gdy takie słowa padają na współczesnych szkoleniach biznesowych. Bo katedra – a Notre Dame jest tu wspaniałym przykładem – jak każde wielkie dzieło, rodzi sztukę, muzykę, literaturę, obrazy, poezję, filmy. Czyli właśnie cywilizację. Powieść Victora Hugo – która najprawdopodobniej w pewnym sensie ocaliła Notre Dame przed zapomnieniem i zniszczeniem – może być tu najlepszym przykładem. Ludzie odwiedzający paryską świątynię musieli wcześniej przeczytać, obejrzeć film, usłyszeć…

Pozostając przy literaturze, przypomnę piękny esej zatytułowany „Katedra Europa”, który napisał ksiądz Janusz Pasierb, poeta i historyk sztuki. On się nie odwołuje wprost do Notre Dame, ale do symboliki średniowiecznej katedry w ogóle. Jako pewnej metafory naszego kontynentu – katedry, która jest zbudowana ponad ludzką miarę, jest projektem obliczonym na pokolenia i która właściwie jest nieustannie budowana i wciąż pozostaje niedokończona. Przecież historia bez przerwy nam to potwierdza – ostatni pożar i kolejna odbudowa. I zawsze nam się wydaje, że to już jest ten ostatni etap. A przecież nie wiemy, nie mamy pojęcia, jakie losy czekają Europę.

Nasza katedra wciąż jest nieskończona, trzeba ją budować. I z takiego punktu widzenia staram się patrzeć na odbudowę Notre Dame w Paryżu.

Rozmawiał: Paweł Tomczyk, PAP.